میراث ماندگار>هنر و هنرمندان>موسیقی
موسیقی
موسیقی در ایران دارای پیشینه ای است که تاریخ ان به قبل از اسلام برمیگردد و یکی از مولفه های فرهنگ و هنر ایرانی به شمار میرود
موسیقی شهر مشهد:
موسیقی در دوره پیش از اسلام:
موسیقیدان ها و نوازندگان معروف دوره ساسانیان:
- باربد:موسیقیدان و نوازنده چیره دست دربار خسروپرویز بود که داستان های بسیاری درباره او نقل شده است دهرود سازی که باربد ان را می نواخته است
- نکیسا:نوازنده چنگ مشهور عهد ساسانی که شرح رقابت وی با باربد دیگر نوازنده دربار خسروپرویز در کتاب نظامی امده است
- بامشاد:یکی از موسیقیدان های دوران ساسانی که مانند باربد بینظیر بوده است
- ارزو:دختری چنگ نواز و چامه گو(سرود خوان) عصر ساسانی
- ازادوارچنگی: چنگ نواز دوره ساسانیان
- ازاده: نام کنیز بهرام گور که چنگ نواز بوده است
- سرکش: از رامشگران چیره دست دربار خسرو پرویز است
- فتنه:نام کنیز بهرام گور او چنگ را بغایت خوب می نواخت
- افرین:چامه گوی عصر ساسانی
باربد هفت خسروانی ،سی لحن و سیصد و شصت دستان ساخته بود که با ایام هفته و سی روز ماه و سیصد و شصت روز سال تناسب داشت
الحان سی گانه باربد که نظامی در کتاب خسرو شیرین به انها اشاره کرده است:
- ارایش خورشید
- اورنگی
- گنج یاد اور
- گنج گاو
- گنج سوخته
- شادروان مروارید
- تخت طاقدیسی
- ناقوسی
- حقه کاووس
- ماه بر کوهان
- مشکدانه
- نیمروز
- سبز در سبز
- قفل رومی
- سروستان
- سروسهی
- نوشین باده
- رامش جان
- ناز نوروز
- مشگویه
- مهرگانی
- مروای نیک
- راه شبدیز
- شب فرخ
- فرخ روز
- غنچه کبک دری
- نخجیرگان
- کین سیاووش
- کین ایرج
- باغ شیرین
موسیقی در دوره اسلامی:
بانوان عرصه موسیقی در دوره اسلامی:
- عرفان:نام زنی سرودگوی در عصر عباسی
- عریب مامونیه: (227-181 ق) از زنان شاعر،ادیب و عود نواز بوده است که در صنعت غنا شهرت بسیاری داشته است و گویند وی دخترجعفر بن یحی برمکی است
- عزة المیلا: زنی مغنی و از اولین کسانی بود که غنای موقع را در حجاز خواند او در غنا و نواختن عود مهارت زیادی داشته است
- لهب: زنی موسیقیدان در دوره عباسی و خلافت متوکل
در دوره اسلامی سازهای زهی مضرابی بیش از سایر سازها اهمیت داشته است این سازها عبارتند از:
- از رایج ترین سازهای زهی طنبور،قانون،بربط،عود را میتوان نام برد
- در دسته سازهای زهی ان دوره دو ساز رباب الشاعر و چنگ از نظر این که برای همراهی و اواز و شعر زیاد به کار میرفت ارزش خاصی داشت
بربط: بعضی گویند تار یکی از سازهای ملی ایران همان بربط باستانی است که بعدها عود نامیده شده است
عود: این ساز در اصل همان بربط ایرانی است فارابی برای اولین دفعه به شرح ان پرداخته است
رباب:سازی رشته ای این ساز از ایران و کشورهای عربی به مغرب زمین راه یافت و تغییر شکل داد و به نام های ویولن تسمیه شده است نوعی از این ساز در ایران کمانچه نامیده میشود
طنبور:طنبور خراسانی و طنبور بغدادی دو نوع طنبور بوده است
چنگ: بسیاری از سازهای باستانی به الهام از کمان ساخته شد یکی از ساده ترین انها چنگ است چنگ سازی است از خانواده تار که انواع ابتدایی ان شکل مثلث را داشته است این ساز در دو هزار سال پیش در بابل و اشور رایج بوده است چنگ دارای هشت یا نه سیم بوده است،در عهد ساسانیان چنگ محبوب ترین و معروفترین سازها بوده است در شاهنامه مکرر نام ان برده شده است،نکیسا موسیقیدان معروف دربار خسروپرویز در نواختن ان مهارت داشته است،در طاق بستان دو صحنه شکار است که نوازندگان در حال نواختن چنگ میباشند
- از سازهای بادی کرنا،سرنا،شیپور،نی و قره نی معمول بوده است
- از سازهای ضربی طبل و دف اهمیت بیشتری داشت و دف با چنگ همراهی میکرد
نظرات و تالیفات درباره موسیقی:
نظرات و تالیفات درباره موسیقی:
عقاید:
- امام محمد غزالی :
وی درباره موسیقی از جنبه مذهب عقیده ای مهم ابراز کرده است که شرح ان در زیر امده است :
غزالی در کتاب احیا العلوم با جملات ذیل موضوع حرام بودن موسیقی را امری بی معنی وناصواب دانسته است “چرا حرام است از ان جهت که خوش است که خوشی ها حرام نیست اواز بلبل خوش است وحرام نیست سبزه و اب روان و نظاره گل و شکوفه خوش است و حرام نیست پس اواز اندر حق گوش همچون سبزه و اب روان است اندر حق چشم و همچون بویمشک است اندر حق بینی و همچون طعم خوش است اندر حق ذایقه و همچون حکمت های نیکوست اندر عقل و این خواص را لذت است چرا باید که حرام باشد”
تالیفات:
ابو نصر فارابی،”موسیقی الکبیر”
خواجه نصیر الدین طوسی،”صحت نامه”
جابر بن حیان طرطوسی،”کراوس”
ابن سینا،”شفا”
محمد بن محمود املی،”نفائس الفنون”
علامه شریعت سنگلجی،”موسیقی و اسلام”
ضرب و المثل ها واصطلاحات عامیانه برگرفته از موسیقی:
- ساز گرفتن با کسی:کنایه از دمساز شدن،هماهنگ شدن،به ساز کسی رقصیدن میباشد
- عروس ارغنون زن: کنایه از ستاره زهره
- در سماع امدن:در رقص و پایکوبی امدن
- شاباش(شاد باش):انعامی که از طرف صاحب مجلس داده میشود
- دارامب و دورومب: کنایه از شکوه و جلال ظاهری
- دیمبل و دیمبو:بزن بکوب،ساز و اواز
- برای کسی دلی دلی خواندن: در جواب مطالبه کسی حق خود را سخنان بی معنی و غیر مربوط گفتن یا انکار کردن
- یک دهان خواندن: یک بار اواز خواندن
- رقص شتری :رقصی که از روی قاعده نباش
- اواز خر در چمن:خواندن،اواز خوانی که صدای خوبی ندارد
- زلم زیمبو:کنایه از ساز و اواز میباشد
علوم موسیقی در گذشته:
- علم الایقاع
- علم الغنج،
- علم اوسط
- علم تالیف
- علم موسیقی
عمل:
در اصطلاح موسیقی قدیم به معنای ترکیب اهنگ است
تصانیف و عمل در موسیقی قدیم یازده قسم بوده است :نوبت،بسیط،کل الضروب،ضربین،کل النعم،نشید العرب،عمل،صوت،پیشرو،زخمه،قطعه
انواع موسیقی ایرانی
انواع موسیقی در ایران عبارتند از:
- کلاسیک(موسیقی سنتی ایران)
- مجلسی(با ارکستر مجلسی 2 تا 12 نفره)
- نواحی(شامل اوازها،ترانه ها،نغمه های روستایی و شهری)
- مذهبی
- ملی
مقامات موسیقی ایرانی:
برای طبقه بندی انواع موسیقی ایرانی از مقام یا پرده استفاده میشده است
دوازده مقام موسیقی ایرانی عبارتند از:
سی و دو مقام که علی بن محمد جرجانی معمول دانسته است:
- عذرا
- دوستکانه
- معشوق
- خوش سرا
- خزان
- نوبهار
- وصال
- گلستان
- غمزده
- مهرگان
- دلگشا
- بوستان
- زنگوله
- مجلس افروز،ن
- سیم
- جان فزا
- اصفهانک
- غزال
- ،وامق
- نوروز عرب
- ماهوری،
- فرح،ب
- یضا،
- محیر،
- حجازی،
- زنده رود،
- عراق
- زیر افکند
- کوچک
- ،مزدکانی
- نهفت
- خضرا
انواع خوانندگی :
در قدیم دو نوع ترانه خوانی معمول بوده است “شروه” و “باغاتی” شروه خوان یا شروه گوی به شهری خوان اطلاق میشده است و باغاتی گوی یا کوچه باغی خوان اوازخوان های روستایی،داش مشتی ها بودند
موسیقی مذهبی:
موسیقی مذهبی:موسیقی ای برای تزکیه نفس و ایجاد حس شفقت و مهربانی ،بشر دوستی و خدا پرستی است موسیقی مذهبی در ایران در تعزیه و ایام عزاداری شنیده میشود. ریشه تاریخی تعزیه در ایران به طایفه ال بویه بعد از تسخیر بغداد بر میگردد احمد معز الدوله از طایفه ال بویه برای اولین بار در روز عاشورا بغداد را تعطیل عمومی اعلام کرد و دستور داد به احترام امام حسین در دهه اول محرم همه مردم سیاه بپوشند و اولین مراسم تعزیه برگزار کردند این مراسمات تا دوره سلجوقی ادامه پیدا کرد در زمان شاه عباس به منظور رسیدن به هدف های سیاسی شعایر مذهبی شیعه زیاد شد و با شدت بیشتری ادامه یافت در زمان قاجار دسته گردانی با تشریفات بیشتری انجام شد
اهم موسیقی مذهبی:
- روضه خوانی
- نوحه
- اذان
- مناجات
- شبه خوانی یا تعزیه خوانی
- چاوشی
- مولودی خوانی
- مثنوی خوانی
- موسیقی دراویش
موسیقی دراویش:
معمولا دراویش قادریه شبهای سه شنبه و جمعه در تکیه گاه ها جمع میشدند و تحت نظر خلیفه ابتدا به ذکر اولیاء الله و بیان احادیث نبوی می پردازند سپس دف زن ها شروع به اشعار مخصوص همراه با نواختن دف و تاس و گاهی نی میکردند
مولودی خوانی:
در جشن ولادت برگزار میگردد وشعر خوانی با نواختن دف میباشد
مثنوی خوانی:
در تکایای شاه نعمت الله ولی انجام میشده است و یک نفر با صدای خوش اشعار مثنوی را می خوانده و بقیه دراویش سر در جیب مراقبت فرو میبردند
سرود ملی قبل از انقلاب:
اولین سرود ملی ایران در سال 1312 ساخته شد این سرود به مدت 45 سال سرود ملی ایران بود
تاریخچه:
- زمانی که رضا شاه قصد داشت از ترکیه دیدن نماید از ایران خواسته شد تا نت سرود ملی ایران را بفرستند تا هنگام ورود پادشاه برای مراسم تشریفات این سرود خوانده شود
- رضا شاه از شیخ الرئیس اشرف رئیس انجمن ادبی ایران میخواهد تا یک سرود ملی بسازند
- هیئتی متشکل از شیخ الرئیس افسر،ملک الشعرای بهار،پارسا تویسرکانی،سعید نفیسی و عباس فرات جلسه ای تشکیل دادند و دو قطعه شعر با دو وزن مختلف سرودن و به ستاد ارتش فرستادند
- ولی چون شاعران هیچکدام اهنگساز نبودند شعر مهیج نبود بنابراین از ستاد ارتش خواسته شد تا اهنگ سرود توسط یکی از افراد دسته موزیک ارتش تهیه شود و در اختیار انجمن ادبی قرار بگیرد تا شعر را بر مبنای ان بسرایند
- از طرف ستاد ارتش سرهنگ مین باشیان رئیس دسته جات موزیک و ستوان دوم داوود نجمی مقدم مامور ساختن اهنگ و نواختن این اهنگ در انجمن ادبی شدند تا منطبق بر ان اشعاری سروده شود
- هنگام سرودن اشعار این سرود ملی در انجمن ادبی ستوان نجمی مقدم اهنگ را مینواخت و هم زمان شعر ان سروده میشد
- این سرود در سه قسمت نخست سرود شاهنشاهی که شیخ الرئیس افسر ساخته است قسمت دوم سرود پرچم است که سراینده پارسا تویسرکانی بود و قسمت سوم سرود ملی است که گوینده شیخ الرئیس افسر است این سرود چهل و پنج سال سرود ملی ایران بود
سرود ملی ایران پس از انقلاب را اقای محمد بیگلربیگی ساخته است این سرود اوایل انقلاب ساخته شده است و در سال 1371 منسوخ میگردد و سرود جدیدی جایگزین میشود
سازهای خراسانی:
زنج:
نام یکی از الات موسیقی قدیم ایران است که مردم خراسان بیشتر ان را به کار میبردند و هفت تار داشته است
مشاهیر و نام اوران عرصه موسیقی خراسان و شهر مشهد:
محمد رضا شجریان:
کیوان ساکت:
پرویز مشکاتیان:
کریم فکور:
در سال 1304 در مشهد متولد شد و تحصیلات خود را تا سال سوم دانشکده حقوق ادامه داد و از سال 1325 ش همکاری خود را با رادیو اغاز کرد فکور مدتی ترانه های فکاهی و انتقادی را برای تئاتر تهران می سرود لکن ذوق خود را روی ترانه سازی برای خوانندگان رادیو متمرکز کرد از ترانه های معروف وی گلنارخواننده داریوش رفیعی،نازنین من نشود رام دیگری خواننده دلکش،راز اشک خواننده پوران،غوغای ستارگان خواننده پروین،اخرین ترانه خواننده الهه
محمد میر نقیبی مشهدی :
متولد 1302 شهر مشهد است در تهران از کلاس استاد صبا ویولن و از روح الله خالقی تئوری موسیقی و از محمد علی خادم میثاق سلفژ و دیکته موسیقی را اموخت وی از سال 1328 در هنرستان موسیقی ملی به کار پرداخت و به تدریس پرداخت مدتی در ارکستر انجمن ملی ویولن نواخت و با ارکستر گلها نیز همکاری داشت میرنقیبی ترانه هایی هم برای بانو زهره،دلکش،عاشورپور،رومی و جفرودی ساخته است
ایرج تیمورتاش ملک :
فرزند معز الدین به سال 1306 در مشهد متولد شده است سالها با رادیو همکاری کرده است و ترانه های زیادی سروده است
میر فضل الله:
پسر میر مقصود از سادات مشهد بوده است که طنبور مینواخت و چون اوازی خوش داشت نزد شاه عزیز شد و در حلقه مجلس نویسان وی درامد و بعد از ان به منصب وزارت غلامان شاهی رسید
میرظلی مشهدی:در دوره عباسی میزیسته و دارای اوازی خوش بوده است و مداحی میکرده است
امیر شریفی مشهدی:از موسیقیدانان قرن دهم هجری است
حافظ بابا جان: نوازنده خراسانی قرن دهم
حافظ پناهی: از اوازخوانان قرن دهم از اهالی خراسان
حافظ شربتی: از موسیقیدان های قرن دهم از اهالی خراسان
حبیب الله خراسانی: از امیرزادگان و شعرای خراسانی که عود را خوب می نواخته است
کنسرت در مشهد:
کنسرت قمر الملوک وزیری:
قمرالملوک وزیری در سال 1309 در مشهد به همراه حبیب سماعی کنسرتی در ارامگاه فردوسی اجرا کرد و عواید زیاد ان را برای امور خیریه و بنای ارامگاه بخشید
منابع:
1-مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”
2-نصرت الله حدادی،”فرهنگنامه موسیقی ایران”
3-مقاله روزنامه خراسان
برای اشنایی بیشتر با بازار های شهر مشهد
مجتبی لطفی