مجتبی لطفی پنجشنبه 1398/8/2

اجرای کاروانسرا ابتکار ایرانیان بود.واژگان مشابهی برای کاروانسرا وجود دارد که تفکیک انها از یکدیگر دشوار است کلماتی مانند ساباط،کاربات،خان،زاویه،خانقاه،رباط و منزل گاه از این دسته اند و این واژه ها هر کدام طیف وسیعی از کارکرد های کاروانسرا را دارند دلایل متعددی را میتوان در ایجاد شکل یابی و توسعه و گسترش کاروانسرا ها مطرح کرد مسافرت به دلایل تجارت، نظامی،سیاسی،زیارتی و اجتماعی شبکه منظم جاده ها و امنیت راه ها را می طلبید کاروانیان برای اسایش و حفاظت درمقابل راهزنان و موانع طبیعی و همچنین  موقعیت اقلیمی و اب و هوای خشک و دشوار سرزمین های ایران که سبب دوری شهر ها و ابادی ها از یکدیگر بود نیاز به مکان و توقف گاه بین راهی داشتند این توقف گاه های بین راهی کاروانسراها بودند کاروانسراها محل وجود کالاهای مختلف،افراد گوناگون با پیشه ها و کیش های متنوع،زبان ها و لهجه های مختلف بودند تعداد کاروانسراهای یک شهر به رونق تجارت و اهمیت ان بستگی داشت کاروانسرا ها به دو دسته درون شهری و برون شهری تقسیم میشدند کاروان سراهای درون شهری یا نزدیک دروازه های شهر ها بودند و یا درون و مجاورت بازارها قرار داشتند کاروانسراهایی که در مجاورت بازار بودند علاوه بر مکان اقامت کاروانیان فعالیت های تجاری سرای بازرگانی،محل دفتر،انبار تجار بازرگانی نیز بودند با ضعیف شدن  نقش کاروان ها در حمل و نقل و گرفتن جای انها توسط وسایل حمل و نقل شهری به تدریج این کاروانسراها به شکل سراهای تجاری درامدند که نقش عمده فروشی را در شهرهای سنتی و بزرگ داشتند و هنوز هم کماکان به فعالیت خود ادامه می دهند و به تدریج جای واژه کاروانسرا واژه سرا را جایگزین کردند. تاریخچه: شکل گیری کاروانسرا به زمان پادشاهان هخامنشی بر می گردد و در اصل تکامل ایستگاه های پستی هخامنشی یا همان چاپارخانه ها بودند با اسلامی شدن ایران اهمیت کاروانسرا ها افزایش یافت و کارکرد مذهبی نیز به کارکرد های ان افزوده شد در دوره سامانیان،ال بویه،ال زیار،به خصوص غزنویان احداث بناهای عام المنفعه از جمله کاروانسرا رونق بسیاری گرفت در دوره سلجوقیان با گستردگی جغرافیای سیاسی و تجاری کاروانسراهای زیادی با طرح و الگوی ایران پیش از اسلام ایجاد شدند ولی بیش شک دوره طلایی کاروانسرا ها در زمان صفویه و شاه عباس اول است با این مقدمه به بررسی کاروانسراهای شهر مشهد میپردازیم در گذشته به خصوص دوره صفویه در راههای منتهی به شهر مشهد و همچنین در خود شهر کاروانسراهای بسیاری دایر گردید تا مسکن کاروان ها باشند این کاروانسراها در دورانهای مختلف محل خوبی برای تبادل افکار و فرهنگ ها به شمار می امدند  تعداد زیادی کاروانسرا در مشهد وجود داشته است که سیاحان و افرادی که در دوره های مختلف به مشهد مسافرت کرده اند به ان اشاره نموده اند از این تعداد کاروانسرایی که سیاحان بدان اشاره کرده اند نکته قابل تامل کاهش تعداد کاروانسراها پس از سالها که گردشگر دیگری به این شهر امده است میباشد سیاحانی مانند فریزر تعداد کاروانسراها را بیست و پنج عدد ذکر میکنند خانیکوف که بیست و پنج سال بعد (در سال 1858 م ) به مشهد می اید تعداد کاروانسراها را شانزده عدد ذکر میکند و نام ان ها را “کاروانسرای کاشانی،درود،قزوین،سالار،رضاقلی میرزا،گمرگ،زنبورکچی،بهادرخان،امام جمعه،گندم اباد،زغالی،سلطان،میرمعین،دارالزوار،شاه وردیخان”چنین بیان میکند. عواید حاصل از این کاروانسراها جز انها که خصوصی بودند بیشتر وقف مدارس مشهد و امور خیریه می شدند کاروانسراهایی که در حال حاضر در شهر مشهد وجود دارند به دو دسته کاروانسراهای زمستانی و سرپوشیده و کاروانسراهای تابستانی تقسیم میشوند این کاروانسراها بعضی در داخل شهر میباشند مانند کاروانسرای بابا قدرت و کاروانسرای طرق و همچنین تعدادی سرای قدیمی  و بعضی در بیرون شهر و در مسیر راه های تاریخی مشهد قرار دارند مانند کاروانسراهای شریف اباد،کاروانسرای علاقبند،کاروانسرای سنگ بست،کاروانسرای فخر داوود ،رباط ماهی،رباط چاهه،رباط خونی،رباط خاکستری،رباط کلمبه،رباط بساروج،رباط ویرانی،رباط پای گدار،که بعضی بازسازی شدند مانند رباط زمستانی ویرانی،رباط خاکستری ،کاروانسرای فخر داوود و بعضی در حال باز سازی هستند مانند کاروانسرای سنگ بست،اسحاق خانی،طرق،شریف اباد و برخی نیز رها شده اند ازقدیمی ترین این کاروانسراها میتوان به رباط ماهی اشاره کرد که مربوط به دوره غزنویان است و جدیدترین انها کاروانسراهایی است که از دوره قاجار میباشند در قسمت پایین به شرح تک تک این کاروانسراها میپردازیم